ابوریحان بیرونی در فهرست کتاب‌های محمد بن زکریای رازی از کتابی نام می‌برد که به صورت «في ان للطين المنتقل به منافع» ضبط شده است. دانشمندانی که در باره آثار رازی بتحقیق پرداخته اند کلمه «المنتقل» را از نقل و انتقال گرفته و معنی مناسب با آن کرده اند.

دکتر محمود نجم آبادی، محقق در تاریخ طب، نوشته است: این کتاب در منافع انتقال گل که از جایی به جایی دیگر به عمل آید می‌باشد.

ابو منصور ثعالبی نیشابوری در کتاب ثمار القوب في المضاف والمنسوب در ذیل «طین نیسابور» چنین می‌گوید: آن گل خوردنی (طین الاکل است که مانند آن در روی زمین یافت نمی‌شود و آن را به بلاد دور و نزدیک حمل می‌کنند و به رسم تحفه به شاهان بزرگ تقدیم می‌دارند و گاهی یک رطل آن به یک دینار فروخته می‌شود و محمد بن زکریا کتابی تألیف کرده و در آن منافع این گل را بیان کرده است.

از کلمه «نقل» [به ضم نون] در شعر ابوطالب مأمونی می‌توان پی برد که آن کلمه که در نام کتاب رازی «منتقل» ضبط شده «متنقل» است یعنی در منافع گلی که آن را بصورت نقل در می‌آورند و مصرف می‌کنند و خوشبختانه این مطلب را کتاب‌های داروشناسی نیز تأیید می‌کند.

غافقی در کتاب مفردات الادویه می‌گوید: «طین الاكل هو الطين المتنقل به النیشابوری» یعنی گل خوردنی که گل نیشابوری است که از آن نقل [به ضم نون به معنای آبنبات گرد] می‌سازند.

مقدسی هنگام یاد کردن معادن خراسان می گوید: از عمرو لیث صفار حکایت شده که گفته است چگونه دفاع از بلده‌ای نکنم که گیاه آن ریواس و خاک آن «نقل» و سنگ آن فیروزه است و مقصود او از «طین الاکل» و «الطين النیسابوری» یعنی همین نوع از گل که رازی کتابی در باره آن نوشته و خواص آن را به ترتیب یاد کرده است.

اکنون چند سطری از آن کتاب را در خواص گل خوردنی در اینجا نقل می‌کنیم:

خوردن آن حالت قی و استفراغ را بهبود می‌بخشد و چون بعد از غذا کمی از آن بخورند جلوی ناسازگای بعضی غذاهای شیرین و چرب را می‌گیرد خاصه اگر آن را در اشتان و گل سرخ و سعد اذخر و کبابه و قاقله پرورده باشند این گل بخصوص خاصیت تولید شده و تشکیل سنگ در کلیه را ندارد در صورتی که این خاصیت در سایر گلها موجود است ..

در این مقاله، شمه‌ای از خواص طبی خاک نیشابور را که یازده قرن پیش دانشمند گرامی ما رازی در باره آن کتاب نوشته بیان گردید. اکنون بر دانشمندان علم پزشکی و داروشناسی است که درباره گل نیشابوری و خواص آن مقاله‌ها بنویسند و آن را بر مجامع طبی بین‌المللی عرضه دارند.

منبع: مجله یغماء سال ۱۳۴۷، شماره ۲۴۰، مهدی محقق